کتابخانه ارایه های ادبی نصیب هفتم

آرایه‌های ادبی یا صناعات ادبی یا صنایع بدیع، مجموعه‌ای از فنون و ابزارهای زبانی هستند که شاعران و نویسندگان از آن‌ها برای زیباتر و تاثیرگذارتر کردن آثار خود استفاده می‌کنند. در این نصیب به حس آمیزی , حسن تعلیل و اغراق میپردازیم.

این آرایه‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:

آرایه‌های لفظی

آرایه‌های لفظی، دسته‌ای از آرایه‌های ادبی هستند که به جنبه‌های آوایی و ظاهری کلمات توجه دارند و با استفاده از تناسب‌ها و موسیقیایی کلمات، به زیبایی و تاثیرگذاری متن می‌افزایند.

برخی از مهم‌ترین آرایه‌های لفظی عبارتند از:

1. واج‌آرایی: تکرار یک یا چند واج (حرف) در کلمات یک بیت یا عبارت برای ایجاد موسیقی و آهنگینگی.

• مثال: “رَختِ رَحیلِ رَخشِ رَوان” (سعدی)

2. سجع: آوردن کلماتی در قافیه‌ی جملات نثر که در وزن یا حرف آخر یا هر دو با هم یکسان باشند.

• مثال: “دل را به دست آورید و جهان را به دست خواهید آورد.” (امام علی (ع))

3. جناس: شباهت لفظی دو یا چند کلمه در حالی که معانی آن‌ها متفاوت باشد. جناس به دو نوع جناس تام و جناس ناقص تقسیم می‌شود.

• مثال جناس تام: “جان را به جانان ده و از جان بریده باش” (حافظ)
• مثال جناس ناقص: “دلبر از دلدار برد دل مرا” (مولانا)

4. تکرار: آوردن دوباره یک یا چند کلمه یا عبارت برای تاکید یا ایجاد موسیقی.

• مثال: “برخیز و خز آر که هنگام خزان است / باد خنک از جانب خوارزم وزان است” (حافظ)

5. تصدیر: آوردن یک کلمه یا عبارت در آغاز چند بیت یا جمله متوالی.

• مثال: “یار مرا / غم مخور / یار مرا” (مولانا)

6. ترصیح: آوردن کلماتی با وزن یا قافیه‌ی مشابه در قافیه‌ی جملات متوالی.

• مثال: “ساقی، گر به رندی حافظ را شراب دهی / بنگر ز جام جم چه سحر آفرین شود” (حافظ)

7. موازنه: آوردن دو یا چند چیز متشابه در کنار هم برای مقایسه.

• مثال: “چو بتی بر چهره بنشانم ز طاق ابرو / دو قوس و کمان بر دل خلق بکشم” (حافظ)

8. قلب: جابجا کردن جای دو یا چند کلمه در یک جمله بدون تغییر معنی آن.

• مثال: “جان را به جانان ده و از جان بریده باش” (حافظ) (به جای “از جان جانان ده و بریده باش”)

9. ملمع: آوردن کلماتی با وزن یا قافیه‌ی مشابه در ابیات متناوب.

• مثال: “ای آنکه رخت از دیده پنهان کردی / دل برده و جان بر سر پیمان کردی” (حافظ)

10. تضمین: آوردن بیت یا ابیاتی از شعر شاعری دیگر در شعر خود.

• مثال: “نمی‌دانم که در عالم سِرّ عاشق چیست / که هر جا هست نغمه‌ی عاشقان می‌شنوم” (مولانا) (تضمین از حافظ)

درک و به‌کارگیری درست آرایه‌های لفظی، ظرافت و زیبایی خاصی به کلام می‌بخشد و آن را از سادگی و زمختی درمی‌آورد و به گيرايي و دلنشيني آن می‌افزاید.

علاوه بر موارد ذکر شده، آرایه‌های لفظی دیگری نیز وجود دارند که هر کدام زیبایی و ظرافت خاص خود را به ارمغان می‌آورند.

آرایه‌های معنوی

آرایه‌های معنوی، دسته‌ای از آرایه‌های ادبی هستند که به جنبه‌های معنایی و محتوایی کلمات توجه دارند و با استفاده از تناسب‌ها و ظرافت‌های معنایی، به عمق و غنای متن می‌افزایند.

برخی از مهم‌ترین آرایه‌های معنوی عبارتند از:

1. تشبیه: مانند کردن چیزی به چیز دیگر به واسطه‌ی یک یا چند صفت مشترک.

• مثال: “دولت به آب روان ماند و عمر به برق جهان” (سعدی)

2. استعاره: به کار بردن یک کلمه یا عبارت به جای معنای اصلی آن به دلیل وجود یک یا چند صفت مشترک.

• مثال: “دل من زندان تاریکی است و عشق در آن چراغ بزم” (مولانا)

3. مجاز: به کار بردن یک کلمه یا عبارت در معنایی غیر از معنای اصلی آن به دلیل وجود یک رابطه‌ی منطقی بین آن معناها.

• مثال: “سر بر خاک نهاده‌ام از شرمندگی / از آن ننگ که بر من آمد از تو” (حافظ) (منظور از “تو” در اینجا، چشم معشوق است)

4. کنایه: رساندن معنایی غیر از معنای ظاهری کلمات.

• مثال: “از رنجوران نپرسند احوال پریشان را” (سعدی) (منظور از “رنجوران” در اینجا، طبیبان و مدعیان علم هستند)

5. تشخیص: دادن صفات و ویژگی‌های انسانی به اشیاء، حیوانات و پدیده‌های طبیعی.

• مثال: “از صبر و از قناعت گنج قارون یافتیم / در دامن سختی گنج عدن آرمیدیم” (حافظ)

6. مراعات‌النظر: آوردن واژگانی در یک بیت یا عبارت که با یکدیگر تناسب معنایی داشته باشند.

• مثال: “برف بر زمین ببارد و بر سر بام / ناگهان ز بام عشق آید به سر” (مولانا)

7. تضاد: آوردن دو یا چند چیز متضاد در کنار هم برای ایجاد تناقض و تاکید.

• مثال: “دولت به آب روان ماند و عمر به برق جهان / هر دو در یک چشم به هم زدند و گذشتند” (سعدی)

8. تناقض: آوردن دو یا چند مطلب متناقض در کنار هم برای ایجاد ظرافت و زیبایی.

• مثال: “ز خاکستر عشق آن سوخته ندانم کیست / که در دلش ندا آید که خاکستر منم” (مولانا)

9. تلمیح: اشاره به واقعه‌ای تاریخی، داستانی، آیه‌ای از قرآن یا بیتی از شعر برای ایجاد عمق و غنا در کلام.

• مثال: “یوسف گمگشته بازگشت به کنعان / مصر و کنعان دو جهان شد به یک آن” (حافظ) (تلمیح به داستان حضرت یوسف)

10. ایهام: آوردن کلماتی که دو یا چند معنی محتمل دارند.

• مثال: “چو بتی بر چهره بنشانم ز طاق ابرو / دو قوس و کمان بر دل خلق بکشم” (حافظ) (کلمه‌ی “قوس” هم به معنی ابرو و هم به معنی کمان است)

11. حس‌آمیزی: ترکیب دو یا چند حس در یک عبارت یا بیت.

• مثال: “بوی نوبهار آمد از یار و دیار / مست شد باده از می و لاله از بهار” (حافظ)

12. حسن تعلیل: آوردن دلیل و توجیهی ظریف برای یک امر غیرمنطقی.

• مثال: “گفتم که چرا عاقبت کار جهان با من بد است / گفتا زان سبب که با تو نیکی کرد اول” (سعدی)

13. اغراق: مبالغه در بیان یک صفت یا عمل برای تاکید بر آن.

• مثال: “از بس که عشق تو در جانم ریشه دوانده / در رگ و ریشه و پی و استخوانم شده‌ای” (مولانا)

همانطور که مشاهده می‌شود، آرایه‌های معنوی با ایجاد ظرافت‌ها و لایه‌های معنایی متعدد، به متن عمق و غنا می‌بخشند و آن را از سادگی و سطحی‌نگری دور می‌کنند.

البته، دسته‌بندی دیگری از آرایه‌های ادبی نیز وجود دارد که آرایه‌های ترکیبی نامیده می‌شوند و از ترکیب دو یا چند آرایه‌ی لفظی یا معنوی به وجود می‌آیند.

ذکر این نکته نیز ضروری است که شاعران و نویسندگان از این آرایه‌ها به طور جداگانه و مجزا استفاده نمی‌کنند، بلکه غالباً در یک بیت یا عبارت چندین آرایه‌ی ادبی با هم به کار برده می‌شوند تا زیبایی و تاثیرگذاری کلام را به حد اعلای خود برسانند.پ

کتابخانه ارایه های ادبی نصیب هفتم

حسن تعلیل: توجیه ظریفِ شاعرانه

حسن تعلیل یکی از آرایه‌های معنوی در ادبیات فارسی است که به بیان علتی ظریف و شاعرانه برای امری غیرمعقول یا غیرمنطقی اشاره دارد. این آرایه با خلق تصویری بدیع و هنری، به شاعران و نویسندگان کمک می‌کند تا مفاهیم عمیق و پیچیده را به شیوه‌ای لطیف و دلنشین بیان کنند و بر زیبایی و تأثیرگذاری کلام خود بیفزایند.

انواع حسن تعلیل:

• حسن تعلیل تشبیهی: تشبیه امری غیرمعقول یا غیرمنطقی به امری معقول و منطقی.
• حسن تعلیل استعاری: بیان استعاری علتی ظریف و شاعرانه برای امری غیرمعقول یا غیرمنطقی.
• حسن تعلیل تلمیحی: اشاره به واقعه‌ای مشهور، آیه‌ای از قرآن، حدیثی، ضرب‌المثلی، شعری یا داستانی معروف برای بیان علتی ظریف و شاعرانه برای امری غیرمعقول یا غیرمنطقی.

کاربرد حسن تعلیل:

• ایجاد ظرافت و زیبایی: حسن تعلیل با بیان علتی ظریف و شاعرانه برای امری غیرمعقول یا غیرمنطقی، ظرافت و زیبایی خاصی به کلام می‌بخشد و آن را دلنشین‌تر و خوشایندتر می‌کند.
• ایجاد عمق و معنای پنهان: حسن تعلیل با بیان علتی ظریف و شاعرانه برای امری غیرمعقول یا غیرمنطقی، عمق و معنای پنهانی به کلام می‌بخشد و آن را پرمغزتر و پرمحتواتر می‌کند.
• ایجاد حس تعلیق و شگفتی: حسن تعلیل با بیان علتی ظریف و شاعرانه برای امری غیرمعقول یا غیرمنطقی، حس تعلیق و شگفتی در مخاطب ایجاد می‌کند و او را به تأمل در معانی مختلف آن وا می‌دارد.
• ایجاد لحنی طنزآمیز یا کنایه‌آمیز: حسن تعلیل گاه با لحنی طنزآمیز یا کنایه‌آمیز بیان می‌شود و به منظور نقد یا تمسخر امری به کار می‌رود.

مثال‌هایی از حسن تعلیل در شعر فارسی:

• حسن تعلیل تشبیهی:

“از آن ناله‌ها که دوش از من برآمد / چو قطرهای اشک بر دامن گل چکید” (سعدی)

در این بیت، شاعر ناله‌های خود را به “قطرات اشک” تشبیه کرده و علت ریختن آن اشک‌ها را “از آن ناله‌ها” می‌داند.

• حسن تعلیل استعاری:

“بوی نوبهار می‌رسد از طرفِ بهار / سنبل ز خاک برآمد و شد بُستان نگار” (سعدی)

در این بیت، شاعر بُستان را به “نگار” (معشوقه) تشبیه کرده و علت “نگار” شدن آن را “بوی نوبهار” و “برآمدن سنبل از خاک” می‌داند.

• حسن تعلیل تلمیحی:

“زخم عشق بر سینه دارم / و از آن ناله نمی‌کنم” (سعدی)

در این بیت، شاعر به حدیثی از پیامبر اکرم (ص) اشاره دارد که می‌فرمایند: “مَنْ کَتَمَ عِلْمًا هَلَکَ”. به معنای “کسی که علم را پنهان کند، هلاک می‌شود”. شاعر در این بیت، علت ناله نکردن خود از زخم عشق را “پنهان کردن عشق” می‌داند که تلمیحی به این حدیث است.

نقش حسن تعلیل در زیبایی و تأثیرگذاری ادبیات فارسی:

حسن تعلیل یکی از آرایه‌های ظریف و هنرمندانه‌ای است که شاعران و نویسندگان از آن برای زیباتر و تاثیرگذارتر کردن آثار خود استفاده می‌کنند. این آرایه با ایجاد ظرافت و زیبایی، عمق و معنای پنهان، حس تعلیق و شگفتی و لحنی طنزآمیز یا کنایه‌آمیز، به غنای معنایی و زیبایی ظاهری ادبیات فارسی می‌افزاید.

مجموعه ی گام کلاس (گروه آموزشی مهندس مسعودی) با هدف ارتقاء سطح علمی و موفقیت دانش آموزان متوسطه و همچنین داوطلبان کنکور در سال 1400 تاسیس شد و از بهمن ماه 1400 فعالیت خود را به طور رسمی آغاز کرد . این مجموعه ضمن بهره بردن از کادر اساتید زبده و حرفه ای در کنار جدیدترین تکنولوژی های آموزش آنلاین و آفلاین در حال رقم زدن فصل جدیدی از آموزش دروس مختلف متوسطه و کنکور می باشد

موسس و بنيانگذار سایت گام كلاس استاد امير مسعودى ، مطرح ترين و با سابقه ترين استاد رياضى و فيزيک ايران در آموزش آنلاين و تلويزيونى هستند كه با ارائه سبكى جديد و روش هاى پاسخگويى سريع ، مهم ترین تمایز گام‌کلاس نسبت به ساير موسسات می باشد.