کتابخانه ارایه های ادبی نصیب سوم

آرایه‌های ادبی یا صناعات ادبی یا صنایع بدیع، مجموعه‌ای از فنون و ابزارهای زبانی هستند که شاعران و نویسندگان از آن‌ها برای زیباتر و تاثیرگذارتر کردن آثار خود استفاده می‌کنند.

این آرایه‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:

آرایه‌های لفظی

آرایه‌های لفظی، دسته‌ای از آرایه‌های ادبی هستند که به جنبه‌های آوایی و ظاهری کلمات توجه دارند و با استفاده از تناسب‌ها و موسیقیایی کلمات، به زیبایی و تاثیرگذاری متن می‌افزایند.

برخی از مهم‌ترین آرایه‌های لفظی عبارتند از:

1. واج‌آرایی: تکرار یک یا چند واج (حرف) در کلمات یک بیت یا عبارت برای ایجاد موسیقی و آهنگینگی.

• مثال: “رَختِ رَحیلِ رَخشِ رَوان” (سعدی)

2. سجع: آوردن کلماتی در قافیه‌ی جملات نثر که در وزن یا حرف آخر یا هر دو با هم یکسان باشند.

• مثال: “دل را به دست آورید و جهان را به دست خواهید آورد.” (امام علی (ع))

3. جناس: شباهت لفظی دو یا چند کلمه در حالی که معانی آن‌ها متفاوت باشد. جناس به دو نوع جناس تام و جناس ناقص تقسیم می‌شود.

• مثال جناس تام: “جان را به جانان ده و از جان بریده باش” (حافظ)
• مثال جناس ناقص: “دلبر از دلدار برد دل مرا” (مولانا)

4. تکرار: آوردن دوباره یک یا چند کلمه یا عبارت برای تاکید یا ایجاد موسیقی.

• مثال: “برخیز و خز آر که هنگام خزان است / باد خنک از جانب خوارزم وزان است” (حافظ)

5. تصدیر: آوردن یک کلمه یا عبارت در آغاز چند بیت یا جمله متوالی.

• مثال: “یار مرا / غم مخور / یار مرا” (مولانا)

6. ترصیح: آوردن کلماتی با وزن یا قافیه‌ی مشابه در قافیه‌ی جملات متوالی.

• مثال: “ساقی، گر به رندی حافظ را شراب دهی / بنگر ز جام جم چه سحر آفرین شود” (حافظ)

7. موازنه: آوردن دو یا چند چیز متشابه در کنار هم برای مقایسه.

• مثال: “چو بتی بر چهره بنشانم ز طاق ابرو / دو قوس و کمان بر دل خلق بکشم” (حافظ)

8. قلب: جابجا کردن جای دو یا چند کلمه در یک جمله بدون تغییر معنی آن.

• مثال: “جان را به جانان ده و از جان بریده باش” (حافظ) (به جای “از جان جانان ده و بریده باش”)

9. ملمع: آوردن کلماتی با وزن یا قافیه‌ی مشابه در ابیات متناوب.

• مثال: “ای آنکه رخت از دیده پنهان کردی / دل برده و جان بر سر پیمان کردی” (حافظ)

10. تضمین: آوردن بیت یا ابیاتی از شعر شاعری دیگر در شعر خود.

• مثال: “نمی‌دانم که در عالم سِرّ عاشق چیست / که هر جا هست نغمه‌ی عاشقان می‌شنوم” (مولانا) (تضمین از حافظ)

درک و به‌کارگیری درست آرایه‌های لفظی، ظرافت و زیبایی خاصی به کلام می‌بخشد و آن را از سادگی و زمختی درمی‌آورد و به گيرايي و دلنشيني آن می‌افزاید.

علاوه بر موارد ذکر شده، آرایه‌های لفظی دیگری نیز وجود دارند که هر کدام زیبایی و ظرافت خاص خود را به ارمغان می‌آورند.

آرایه‌های معنوی

آرایه‌های معنوی، دسته‌ای از آرایه‌های ادبی هستند که به جنبه‌های معنایی و محتوایی کلمات توجه دارند و با استفاده از تناسب‌ها و ظرافت‌های معنایی، به عمق و غنای متن می‌افزایند.

برخی از مهم‌ترین آرایه‌های معنوی عبارتند از:

1. تشبیه: مانند کردن چیزی به چیز دیگر به واسطه‌ی یک یا چند صفت مشترک.

• مثال: “دولت به آب روان ماند و عمر به برق جهان” (سعدی)

2. استعاره: به کار بردن یک کلمه یا عبارت به جای معنای اصلی آن به دلیل وجود یک یا چند صفت مشترک.

• مثال: “دل من زندان تاریکی است و عشق در آن چراغ بزم” (مولانا)

3. مجاز: به کار بردن یک کلمه یا عبارت در معنایی غیر از معنای اصلی آن به دلیل وجود یک رابطه‌ی منطقی بین آن معناها.

• مثال: “سر بر خاک نهاده‌ام از شرمندگی / از آن ننگ که بر من آمد از تو” (حافظ) (منظور از “تو” در اینجا، چشم معشوق است)

4. کنایه: رساندن معنایی غیر از معنای ظاهری کلمات.

• مثال: “از رنجوران نپرسند احوال پریشان را” (سعدی) (منظور از “رنجوران” در اینجا، طبیبان و مدعیان علم هستند)

5. تشخیص: دادن صفات و ویژگی‌های انسانی به اشیاء، حیوانات و پدیده‌های طبیعی.

• مثال: “از صبر و از قناعت گنج قارون یافتیم / در دامن سختی گنج عدن آرمیدیم” (حافظ)

6. مراعات‌النظر: آوردن واژگانی در یک بیت یا عبارت که با یکدیگر تناسب معنایی داشته باشند.

• مثال: “برف بر زمین ببارد و بر سر بام / ناگهان ز بام عشق آید به سر” (مولانا)

7. تضاد: آوردن دو یا چند چیز متضاد در کنار هم برای ایجاد تناقض و تاکید.

• مثال: “دولت به آب روان ماند و عمر به برق جهان / هر دو در یک چشم به هم زدند و گذشتند” (سعدی)

8. تناقض: آوردن دو یا چند مطلب متناقض در کنار هم برای ایجاد ظرافت و زیبایی.

• مثال: “ز خاکستر عشق آن سوخته ندانم کیست / که در دلش ندا آید که خاکستر منم” (مولانا)

9. تلمیح: اشاره به واقعه‌ای تاریخی، داستانی، آیه‌ای از قرآن یا بیتی از شعر برای ایجاد عمق و غنا در کلام.

• مثال: “یوسف گمگشته بازگشت به کنعان / مصر و کنعان دو جهان شد به یک آن” (حافظ) (تلمیح به داستان حضرت یوسف)

10. ایهام: آوردن کلماتی که دو یا چند معنی محتمل دارند.

• مثال: “چو بتی بر چهره بنشانم ز طاق ابرو / دو قوس و کمان بر دل خلق بکشم” (حافظ) (کلمه‌ی “قوس” هم به معنی ابرو و هم به معنی کمان است)

11. حس‌آمیزی: ترکیب دو یا چند حس در یک عبارت یا بیت.

• مثال: “بوی نوبهار آمد از یار و دیار / مست شد باده از می و لاله از بهار” (حافظ)

12. حسن تعلیل: آوردن دلیل و توجیهی ظریف برای یک امر غیرمنطقی.

• مثال: “گفتم که چرا عاقبت کار جهان با من بد است / گفتا زان سبب که با تو نیکی کرد اول” (سعدی)

13. اغراق: مبالغه در بیان یک صفت یا عمل برای تاکید بر آن.

• مثال: “از بس که عشق تو در جانم ریشه دوانده / در رگ و ریشه و پی و استخوانم شده‌ای” (مولانا)

همانطور که مشاهده می‌شود، آرایه‌های معنوی با ایجاد ظرافت‌ها و لایه‌های معنایی متعدد، به متن عمق و غنا می‌بخشند و آن را از سادگی و سطحی‌نگری دور می‌کنند.

البته، دسته‌بندی دیگری از آرایه‌های ادبی نیز وجود دارد که آرایه‌های ترکیبی نامیده می‌شوند و از ترکیب دو یا چند آرایه‌ی لفظی یا معنوی به وجود می‌آیند.

ذکر این نکته نیز ضروری است که شاعران و نویسندگان از این آرایه‌ها به طور جداگانه و مجزا استفاده نمی‌کنند، بلکه غالباً در یک بیت یا عبارت چندین آرایه‌ی ادبی با هم به کار برده می‌شوند تا زیبایی و تاثیرگذاری کلام را به حد اعلای خود برسانند.

موازنه: سنجشِ زیبایی‌ها در شعر

موازنه یکی از آرایه‌های لفظی در شعر فارسی است که به مقایسه و سنجش دو یا چند چیز با یکدیگر به گونه‌ای که هر کدام زیبایی و امتیاز خاص خود را داشته باشد اشاره دارد. این آرایه با ایجاد تناسب و تقارن در کلام، به زیبایی و ظرافت آن می‌افزاید و شاعران از آن برای تاکید بر مفاهیم، ایجاد حس تعلیق و شگفتی و خلق تصاویر بدیع و هنری استفاده می‌کنند.

انواع موازنه:

• موازنه‌ی متشابه: مقایسه و سنجش دو یا چند چیز با یکدیگر به گونه‌ای که هر دو در یک صفت یا خصوصیت مشترک باشند.
• موازنه‌ی متضاد: مقایسه و سنجش دو یا چند چیز با یکدیگر به گونه‌ای که هر دو در یک صفت یا خصوصیت متضاد باشند.

• ایجاد تناسب و تقارن: موازنه با مقایسه و سنجش دو یا چند چیز با یکدیگر، تناسب و تقارنی خاص به کلام می‌بخشد و آن را دلنشین‌تر و خوشایندتر می‌کند.
• تاکید و تأثیرگذاری: موازنه می‌تواند بر ویژگی‌ها و خصوصیات هر یک از چیزهایی که با هم مقایسه می‌شوند تأکید کند و توجه مخاطب را به آن‌ها جلب کند.
• ایجاد حس تعلیق و شگفتی: موازنه با مقایسه و سنجش دو یا چند چیز که در ظاهر ممکن است هیچ سنخیتی با هم نداشته باشند، حس تعلیق و شگفتی در مخاطب ایجاد می‌کند.
• خلق تصاویر بدیع و هنری: موازنه با استفاده از تناسب و تقارن در مقایسه و سنجش دو یا چند چیز، می‌تواند تصاویر بدیع و هنری در ذهن مخاطب خلق کند.

مثال‌هایی از موازنه در شعر فارسی:

• موازنه‌ی متشابه:

“چو بتی بر چهره بنشانم ز طاق ابرو / کمند زلف در گردن آویزم به تاب گیسو” (حافظ) “شب تار و باده گسار و یار همدم / این قصه بود و گر قصه بود غم مخور” (حافظ)

• موازنه‌ی متضاد:

“از صبر و قناعت گنج قارون یافتیم / در دامن سختی گنج عدن آرمیدیم” (حافظ) “دولت به آب روان ماند و عمر به برق جهان / هر دو در یک چشم به هم زدند و گذشتند” (سعدی)

نقش موازنه در زیبایی و تأثیرگذاری شعر:

موازنه یکی از آرایه‌های ظریف و هنرمندانه‌ای است که شاعران از آن برای زیباتر و تاثیرگذارتر کردن اشعار خود استفاده می‌کنند. این آرایه با ایجاد تناسب و تقارن، تاکید بر مفاهیم، ایجاد حس تعلیق و شگفتی و خلق تصاویر بدیع و هنری، به غنای معنایی و زیبایی ظاهری شعر می‌افزاید.

به همین دلیل، موازنه در زمره آرایه‌های مهم و تاثیرگذار در ادبیات فارسی به شمار می‌رود و شاعران بزرگی از جمله حافظ، سعدی، مولانا و نیما یوشیج از آن به طور هنرمندانه‌ای در اشعار خود بهره برده‌اند.

ملمع: درخششِ ترکیبِ نثر و نظم

ملمع یکی از آرایه‌های لفظی در ادبیات فارسی است که به ترکیب شعر و نثر در یک قطعه ادبی به گونه‌ای که هر بیت شعر در میان دو یا چند جمله نثر قرار گیرد، اشاره دارد. این آرایه با ایجاد تنوع و آهنگ خاص، به دلنشینی و خوشایندی کلام می‌افزاید و شاعران و نثرنویسندگان از آن برای بیان مفاهیم عمیق و پیچیده به شیوه‌ای ظریف و هنرمندانه استفاده می‌کنند.

انواع ملمع:

• ملمع ساده: ترکیب شعر و نثر به گونه‌ای که هر بیت شعر در میان دو یا چند جمله نثر ساده و بدون آرایه قرار گیرد.
• ملمع آراسته: ترکیب شعر و نثر به گونه‌ای که هر بیت شعر در میان دو یا چند جمله نثر آراسته به آرایه‌های لفظی و معنوی قرار گیرد.

کاربرد ملمع:

• ایجاد تنوع و آهنگ خاص: ملمع با ترکیب شعر و نثر، تنوع و آهنگ خاصی به کلام می‌بخشد و آن را دلنشین‌تر و خوشایندتر می‌کند.
• بیان مفاهیم عمیق و پیچیده: ملمع با استفاده از قدرت بیان شعر و نثر، به شاعران و نثرنویسندگان این امکان را می‌دهد تا مفاهیم عمیق و پیچیده را به شیوه‌ای ظریف و هنرمندانه بیان کنند.
• ایجاد تعادل و توازن: ملمع با ترکیب دو سبک متفاوت ادبی، تعادل و توازن خاصی در کلام ایجاد می‌کند.
• خلق تصاویر بدیع و هنری: ملمع با استفاده از قدرت تخیل شعر و ظرافت نثر، می‌تواند تصاویر بدیع و هنری در ذهن مخاطب خلق کند.

مثال‌هایی از ملمع در ادبیات فارسی:

• ملمع ساده:

“ای مرغ سحر نغمه پرداز / که آواز تو باشد دلنواز از این نغمه‌های دلکش و جان‌پرور / چه سِحر و چه شور و چه شوق و چه ناز

به بوی گل سرخ و نسیم بهاری / به صوت بلبل و نغمه‌ی قناری به برگ گل و لاله و شقایق و ریحان / به آبِ جویبار و صفا و طراوتِ گلزار

بیا تا به میخانه رویم و باده خوریم / و از غم و غصّه و ماتم و دردسر بگذریم که در این جهان پر از غم و اندوه / جز شادی و عشق و می و باده چه چیز است؟”

• ملمع آراسته:

“ای یار همدم در شب‌های دراز / دراز شب‌ها همدم یار باش

که در این شب‌های تار و غم‌انگیز / جز تو کسی را ندارم که همدم و رازدار من باشد

ای یار تو نغمه‌ی دلنشین و جان‌پروری / که در این شب‌های تار و غم‌انگیز، روح و روان مرا نوازش می‌کنی

ای یار تو نغمه‌ی عشق و امید هستی / که در این شب‌های تار و غم‌انگیز، به من امید و دلگرمی می‌بخشی

ای یار تو نغمه‌ی زندگی هستی / که در این شب‌های تار و غم‌انگیز، به من شور و شوق زندگی می‌بخشی”

نقش ملمع در زیبایی و تأثیرگذاری ادبیات فارسی:

ملمع یکی از آرایه‌های ظریف و هنرمندانه‌ای است که شاعران و نثرنویسندگان از آن برای زیباتر و تاثیرگذارتر کردن آثار خود استفاده می‌کنند. این آرایه با ایجاد تنوع و آهنگ خاص، بیان مفاهیم عمیق و پیچیده، ایجاد تعادل و توازن و خلق تصاویر بدیع و هنری، به غنای معنایی و زیبایی ظاهری ادبیات فارسی می‌افزاید.

به همین دلیل، ملمع در زمره آرایه‌های مهم و تاثیرگذار در ادبیات فارسی به شمار می‌رود و شاعران و نثرنویسندگان بزرگی از جمله سعدی، مولانا، جامی و وحشی بافقی از آن به طور هنرمندانه‌ای در آثار خود بهره برده‌اند.

مجموعه ی گام کلاس (گروه آموزشی مهندس مسعودی) با هدف ارتقاء سطح علمی و موفقیت دانش آموزان متوسطه و همچنین داوطلبان کنکور در سال 1400 تاسیس شد و از بهمن ماه 1400 فعالیت خود را به طور رسمی آغاز کرد . این مجموعه ضمن بهره بردن از کادر اساتید زبده و حرفه ای در کنار جدیدترین تکنولوژی های آموزش آنلاین و آفلاین در حال رقم زدن فصل جدیدی از آموزش دروس مختلف متوسطه و کنکور می باشد

موسس و بنيانگذار سایت گام كلاس استاد امير مسعودى ، مطرح ترين و با سابقه ترين استاد رياضى و فيزيک ايران در آموزش آنلاين و تلويزيونى هستند كه با ارائه سبكى جديد و روش هاى پاسخگويى سريع ، مهم ترین تمایز گام‌کلاس نسبت به ساير موسسات می باشد.