جبر و اختیار: بررسی فلسفه دترمینیسم

بحث جبر و اختیار یکی از قدیمی‌ترین و پرچالش‌ترین مباحث در فلسفه است. این بحث به بررسی این سوال می‌پردازد که آیا انسان در اعمال و تصمیمات خود آزاد است یا اینکه تمامی رفتارهای او به وسیله عوامل خارجی از پیش تعیین شده‌اند. یکی از مفاهیم کلیدی مرتبط با این بحث، «دترمینیسم» (Determinism) است.

دترمینیسم چیست؟

دترمینیسم (جبرگرایی) نظریه‌ای است که بر اساس آن، تمامی وقایع و اعمال، از جمله رفتارها و تصمیمات انسان‌ها، ناشی از زنجیره‌ای از علت‌ها و معلول‌ها است که به صورت منطقی و جبری به یکدیگر متصل شده‌اند. در این دیدگاه، جهان مانند یک ماشین بزرگ عمل می‌کند که هر جزء آن به وسیله قوانین فیزیکی و علیت مشخصی کار می‌کند. به این معنا، هیچ چیز نمی‌تواند به گونه‌ای دیگر رخ دهد جز آنچه که رخ می‌دهد.

انواع دترمینیسم

دترمینیسم به چندین شاخه تقسیم می‌شود:

1. دترمینیسم علّی (Causal Determinism): این نوع دترمینیسم بیان می‌کند که هر رویدادی، نتیجه رویدادهای قبلی و قوانین طبیعی است. به عبارت دیگر، هر اتفاقی یک علت دارد و این علت‌ها با قوانین فیزیکی و طبیعی تعیین می‌شوند.
2. دترمینیسم منطقی (Logical Determinism): این نوع بر پایه اصول منطق و حقیقت‌ها استوار است. برای مثال، این اصل که «یا فردا باران خواهد بارید یا نخواهد بارید» همیشه صحیح است، بدون توجه به شرایط واقعی.
3. دترمینیسم الهی (Theological Determinism): بر اساس این دیدگاه، خداوند همه چیز را از پیش تعیین کرده است. در اینجا جبر به علت اراده خداوندی تفسیر می‌شود.
4. دترمینیسم بیولوژیکی و ژنتیکی: این دیدگاه بر این باور است که رفتارها و انتخاب‌های انسان تحت تأثیر عوامل ژنتیکی و زیستی قرار دارند و از پیش تعیین شده‌اند.

جبر و اختیار: تضادها و هم‌زیستی

مسأله جبر و اختیار به این پرسش می‌پردازد که آیا انسان‌ها دارای اراده‌ی آزاد هستند یا خیر. اگر دترمینیسم درست باشد، به نظر می‌رسد که انسان‌ها نمی‌توانند اراده‌ی آزاد داشته باشند، زیرا هر عملی که انجام می‌دهند نتیجه‌ی عوامل پیشین و شرایط محیطی است. اما بسیاری از فیلسوفان بر این باورند که جبر و اختیار می‌توانند به نحوی هم‌زیستی داشته باشند.

یکی از این دیدگاه‌ها، هم‌نوایی‌گرایی (Compatibilism) است. طبق این نظریه، اراده‌ی آزاد و جبرگرایی متناقض نیستند. برای مثال، اگر فردی بتواند بدون اجبار و طبق خواسته‌های خود عمل کند، در آن صورت اراده‌ی آزاد دارد، حتی اگر این خواسته‌ها به وسیله عوامل جبری شکل گرفته باشند.

انتقادات به دترمینیسم

منتقدان دترمینیسم چندین استدلال ارائه می‌دهند:

1. تجربه اراده‌ی آزاد: ما تجربه می‌کنیم که در انتخاب‌هایمان آزادیم و می‌توانیم به گونه‌ای دیگر عمل کنیم. این تجربه با دترمینیسم ناسازگار به نظر می‌رسد.
2. مسئولیت اخلاقی: اگر دترمینیسم درست باشد و ما در اعمال خود اختیاری نداشته باشیم، مفهوم مسئولیت اخلاقی بی‌معنی خواهد شد. در این حالت، نمی‌توان افراد را به خاطر اعمالشان مسئول دانست، چرا که آنها نمی‌توانند به شیوه‌ای دیگر عمل کنند.
3. عدم توانایی پیش‌بینی کامل: حتی اگر جهان بر اساس قوانین دترمینیستی عمل کند، به دلیل پیچیدگی بسیار زیاد این قوانین و شرایط اولیه، پیش‌بینی دقیق آینده به طور کامل ممکن نیست.

دترمینیسم علّی

دترمینیسم منطقی (Logical Determinism) یکی از انواع دترمینیسم است که بر اساس آن، حقیقت‌ نمایی جملات درباره آینده از قبل تعیین شده و غیرقابل تغییر است. این نوع دترمینیسم به طور مستقیم با مفاهیم منطق و صدق منطقی مرتبط است و بیان می‌کند که جملات درباره هر رویداد آینده، هم‌اکنون حقیقتی قطعی دارند، حتی اگر آن رویداد هنوز اتفاق نیفتاده باشد.

اصول دترمینیسم منطقی

1. قانون طرد شق ثالث (Law of the Excluded Middle): این قانون می‌گوید که هر گزاره‌ای یا صحیح است یا غلط، و حالت سومی وجود ندارد. به عنوان مثال، جمله “فردا باران خواهد بارید” یا صحیح است یا غلط، حتی اگر ما هنوز به فردا نرسیده‌ایم و وضعیت آب و هوا را نمی‌دانیم.
2. ثبات صدق منطقی: در دترمینیسم منطقی، حقیقت یا کذب جملات مستقل از زمانی است که آن‌ها بیان می‌شوند. این به معنای آن است که حقیقت جملات درباره آینده (برای مثال: “سال آینده المپیک برگزار خواهد شد”) هم اکنون هم معین و ثابت است، حتی اگر ما نمی‌دانیم که المپیک برگزار خواهد شد یا خیر.
3. تناقض نمایی جملات در آینده: اگر جملات درباره آینده از هم اکنون حقیقتی ثابت داشته باشند، این به معنای آن است که آینده نیز به نوعی «از پیش تعیین‌شده» است. به عبارتی، آنچه که قرار است رخ دهد از لحاظ منطقی حتمی است و نمی‌تواند به گونه‌ای دیگر باشد.

مثال‌هایی از دترمینیسم منطقی

برای درک بهتر دترمینیسم منطقی، می‌توان به مثال‌هایی از جملات و گزاره‌ها اشاره کرد:

• جملات در باره رویدادهای آینده: فرض کنید جمله‌ای داریم که می‌گوید: “خورشید فردا طلوع خواهد کرد.” این جمله یا صحیح است یا غلط، صرف نظر از اینکه ما اطلاعات کافی درباره فردا نداریم. در صورتی که این جمله صحیح باشد، حقیقت آن از هم اکنون قطعی است، حتی اگر هنوز آینده نیامده باشد.
• مثال دیگر: جمله‌ای مانند “تیم A مسابقه فردا را خواهد برد” نیز به همین صورت عمل می‌کند. بر اساس دترمینیسم منطقی، این جمله یا صحیح است یا غلط، حتی اگر ما نتوانیم نتیجه را پیش‌بینی کنیم. حقیقت این جمله از هم اکنون ثابت است، به شرطی که ما توانایی شناخت آن را نداریم.

چالش‌ها و انتقادات دترمینیسم منطقی

دترمینیسم منطقی با چند چالش و انتقاد فلسفی مهم مواجه است:

1. مسئله اراده آزاد: اگر جملات درباره آینده حقیقتی قطعی دارند، به نظر می‌رسد که آینده به شکلی جبری تعیین شده است. این موضوع می‌تواند به تضاد با اراده آزاد منجر شود. اگر آنچه که قرار است رخ دهد هم اکنون از لحاظ منطقی حتمی باشد، چگونه می‌توانیم بگوییم که انسان‌ها در تصمیم‌گیری‌های خود آزادند؟
2. تغییرپذیری آینده: بسیاری از افراد معتقدند که آینده هنوز شکل نگرفته و می‌تواند به طرق مختلفی تحقق یابد. این باور به آینده‌ای باز اشاره دارد که هنوز تحت تأثیر تصمیمات و انتخاب‌های ما قرار دارد. دترمینیسم منطقی این نگرش را به چالش می‌کشد، زیرا بر این باور است که حقیقت یا کذب جملات درباره آینده از هم اکنون معین است.
3. مسئله پیش‌بینی و دانش: اگر جملات درباره آینده حقیقتی ثابت دارند، چرا نمی‌توانیم آینده را پیش‌بینی کنیم؟ برخی از منتقدان معتقدند که دترمینیسم منطقی نتوانسته است به طور کامل تفاوت بین حقیقت منطقی و دانش عملی را توضیح دهد.

دترمینیسم الهی

دترمینیسم الهی (Theological Determinism) یکی از انواع دترمینیسم است که بر اساس آن، همه‌ی وقایع و رویدادهای جهان، از جمله اعمال و تصمیمات انسان‌ها، به اراده و علم پیشین خداوند وابسته است. این دیدگاه بر این باور است که خداوند از پیش، تمام اتفاقات جهان را تعیین کرده یا می‌داند و هیچ چیز خارج از اراده یا علم او رخ نمی‌دهد.

اصول دترمینیسم الهی

دترمینیسم الهی بر دو اصل اصلی استوار است:

1. علم مطلق خداوند: بر اساس این اصل، خداوند به همه‌ی امور، از جمله آینده، آگاهی کامل و مطلق دارد. این علم شامل تمام جزئیات رویدادهای آینده، انتخاب‌ها و تصمیمات انسان‌ها می‌شود. از آنجا که خداوند ازلی و دانا به تمامی امور است، می‌داند که چه چیزهایی قرار است رخ دهد.
2. اراده‌ی مطلق خداوند: این اصل بیان می‌کند که همه چیز در جهان تحت اراده و خواست خداوند انجام می‌شود. هر رخدادی که در جهان اتفاق می‌افتد، یا مستقیماً توسط خداوند تعیین شده است یا با اجازه و اراده‌ی او رخ می‌دهد. بنابراین، هیچ چیزی خارج از قدرت و اراده خداوند نیست.

انواع دترمینیسم الهی

دترمینیسم الهی می‌تواند به دو شکل عمده تقسیم شود:

1. دترمینیسم الهی قوی (Strong Theological Determinism): این نوع دترمینیسم بر این باور است که خداوند همه چیز را از پیش تعیین کرده است. به این معنا که خداوند نه تنها می‌داند چه چیزهایی قرار است رخ دهد، بلکه همه چیز به طور فعال توسط او برنامه‌ریزی و کنترل شده است. در این دیدگاه، انسان‌ها هیچ اراده‌ و اختیار واقعی ندارند، زیرا تمام اعمال و تصمیمات آن‌ها به صورت جبری توسط خداوند تعیین شده است.
2. دترمینیسم الهی ضعیف (Weak Theological Determinism): این نوع دترمینیسم بیان می‌کند که خداوند از پیش می‌داند که چه چیزهایی رخ خواهد داد، اما این علم پیشین به معنای جبری بودن وقایع نیست. در این دیدگاه، خداوند می‌داند که انسان‌ها چه انتخاب‌هایی خواهند داشت، اما این علم به انتخاب آزادانه‌ی آن‌ها بستگی دارد و خود علت انتخاب‌ها نیست. بنابراین، انسان‌ها همچنان دارای اراده‌ی آزاد هستند، هرچند خداوند از پیش از انتخاب‌های آن‌ها آگاه است.

مثال‌هایی از دترمینیسم الهی

• سرنوشت و تقدیر: در بسیاری از مذاهب و باورهای دینی، مفهوم سرنوشت یا تقدیر مطرح است که بر اساس آن، زندگی و رویدادهای مهم آن از پیش توسط خداوند تعیین شده است. برای مثال، اینکه کسی در یک خانواده خاص به دنیا بیاید یا در یک زمان مشخص بمیرد، می‌تواند به عنوان بخشی از دترمینیسم الهی تلقی شود.
• داستان‌های دینی: در بسیاری از متون دینی، می‌توان مثال‌هایی از دترمینیسم الهی یافت. برای نمونه، در کتاب‌های مقدس ادیان ابراهیمی، گاه به مواردی اشاره می‌شود که خداوند آینده یا نتیجه برخی رویدادها را از پیش تعیین کرده است.

چالش‌ها و انتقادات دترمینیسم الهی

دترمینیسم الهی با چندین چالش فلسفی و الهیاتی مواجه است:

1. اراده آزاد و مسئولیت اخلاقی: یکی از بزرگترین چالش‌های دترمینیسم الهی این است که اگر خداوند همه چیز را از پیش تعیین کرده باشد، آیا انسان‌ها واقعاً اراده‌ی آزاد دارند؟ و اگر نه، چگونه می‌توان آن‌ها را برای اعمال خود مسئول دانست؟ این سوال به طور مستقیم با مفهوم مسئولیت اخلاقی و عدالت الهی در ارتباط است. اگر همه چیز از پیش تعیین شده باشد، به چه دلیل انسان‌ها باید به خاطر اعمالی که نمی‌توانستند به گونه‌ای دیگر انجام دهند، مجازات شوند یا پاداش بگیرند؟
2. مسئله شر: اگر خداوند همه چیز را از پیش تعیین کرده و بر همه چیز قدرت دارد، چرا شر و بدی در جهان وجود دارد؟ این پرسش، که به عنوان مسئله شر شناخته می‌شود، یکی از چالش‌های بزرگ برای دترمینیسم الهی است. اگر شر به اراده‌ی خداوند باشد، این موضوع با مفهوم خدایی خیرخواه و عادل در تضاد به نظر می‌رسد.
3. علم پیشین و اراده آزاد: برخی فیلسوفان و الهیات‌دانان این سوال را مطرح کرده‌اند که آیا علم پیشین خداوند به انتخاب‌های انسان‌ها به معنای جبری بودن آن انتخاب‌ها است یا خیر. اگر خداوند می‌داند که شخصی در آینده چه کاری خواهد کرد، آیا آن شخص می‌تواند به گونه‌ای دیگر عمل کند؟

مجموعه ی گام کلاس (گروه آموزشی مهندس مسعودی) با هدف ارتقاء سطح علمی و موفقیت دانش آموزان متوسطه و همچنین داوطلبان کنکور در سال 1400 تاسیس شد و از بهمن ماه 1400 فعالیت خود را به طور رسمی آغاز کرد . این مجموعه ضمن بهره بردن از کادر اساتید زبده و حرفه ای در کنار جدیدترین تکنولوژی های آموزش آنلاین و آفلاین در حال رقم زدن فصل جدیدی از آموزش دروس مختلف متوسطه و کنکورمی باشد.

موسس و بنيانگذار سایت گام كلاس استاد امير مسعودى، مطرح ترين و با سابقه ترين استاد رياضى و فيزيک ايران در آموزش آنلاين و تلويزيونى هستند كه با ارائه سبكى جديد و روش هاى پاسخگويى سريع ، مهم ترین تمایز گام‌کلاس نسبت به ساير موسسات می باشد.