شعر فارسی، گنجینه‌ای گرانبها و کهن از ادبیات پارسی است که قدمتی دیرینه دارد و در طول تاریخ تحولات و دگرگونی‌های بسیاری را از سر گذرانده است. این نوع شعر، بر پایه وزن عروضی و قالب‌های خاص منظوم، سروده می‌شود و از نظر محتوا، تنوع گسترده‌ای را شامل می‌شود، از عشق و عاشقی و عرفان و فلسفه تا حماسه و طنز و تعلیمات اخلاقی.

برخی از ویژگی‌های بارز شعر فارسی عبارتند از:

• وزن عروضی: شعر فارسی بر اساس نظام عروضی سروده می‌شود، به این معنی که تعداد و ترتیب هجاها در هر بیت و مصراع، تابع قواعدی خاص است. این قواعد به شعر فارسی موسیقی و آهنگ خاصی می‌بخشند و به حفظ و انتقال آن کمک می‌کنند.
• قالب‌های منظوم: شعر فارسی در قالب‌های مختلفی سروده می‌شود، از جمله غزل، قصیده، مثنوی، رباعی، دوبیتی، و مفردات. هر کدام از این قالب‌ها، ساختار و قواعد خاص خود را دارند و برای بیان مضامین و مفاهیم خاصی مناسب هستند.
• تنوع زبانی: شعر فارسی از زبانی غنی و پرمایه بهره می‌برد و در آن از انواع واژگان، تشبیهات، استعارات و آرایه‌های ادبی استفاده می‌شود. این امر به شعر فارسی ظرافت و زیبایی خاصی می‌بخشد و آن را به ابزاری قدرتمند برای بیان عواطف و اندیشه‌ها تبدیل می‌کند.
• غنا و تنوع محتوایی: شعر فارسی در طول تاریخ، در خدمت بیان مضامین و مفاهیم مختلف بوده است. از عشق و عاشقی و عرفان و فلسفه تا حماسه و طنز و تعلیمات اخلاقی، همه در قلمرو شعر فارسی جای گرفته‌اند. این امر، شعر فارسی را به انعکاسی از تاریخ، فرهنگ و اندیشه ایرانیان تبدیل کرده است.

شعر فارسی از دیرباز مورد توجه و اقبال مردم ایران و سایر ملل جهان بوده است. شاعران بزرگ و نامداری در این عرصه ظهور کرده‌اند که آثارشان در زمره گنجینه‌های ادبیات جهان به شمار می‌رود. از جمله این شاعران می‌توان به رودکی، فردوسی، سعدی، حافظ، مولانا، نظامی، و شهریار اشاره کرد.

امروزه نیز شعر فارسی همچنان زنده و پویاست و شاعران معاصر با بهره‌گیری از میراث پربار گذشته، به خلق آثار بدیع و نوآورانه می‌پردازند. شعر فارسی، به عنوان یکی از ارکان اصلی هویت فرهنگی ایرانیان، همچنان نقشی مهم در زندگی و اندیشه مردم ایران ایفا می‌کند.

شعر فارسی بر اساس معیارهای مختلف، دسته‌بندی‌های گوناگونی دارد.

از نظر قالب:

• قالب‌های عروضی: شامل غزل، قصیده، مثنوی، رباعی، دوبیتی، مفردات، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، مسدس، مخمس، مستزاد و… می‌شود. هر کدام از این قالب‌ها، ساختار و قواعد خاص خود را دارند و برای بیان مضامین و مفاهیم خاصی مناسب هستند.
• قالب‌های غیرعروضی: شامل شعر سپید، شعر نیمایی، شعر نو و… می‌شود. این قالب‌ها از قواعد عروضی پیروی نمی‌کنند و از نظر ساختار و قافیه، آزادی بیشتری دارند.

از نظر سبک:

• سبک خراسانی: مربوط به دوره‌های اولیه شعر فارسی، تا اواخر قرن ششم هجری است. از ویژگی‌های این سبک، سادگی و صراحت بیان، استفاده از تشبیهات و استعارات عینی و ملموس، و مضامین حماسی، مدحی و تعلیمی است.
• سبک عراقی: از قرن هفتم هجری رواج یافت و تا قرن دهم هجری ادامه داشت. از ویژگی‌های این سبک، استفاده از زبان و مضامین عرفانی و عاشقانه، تشبیهات و استعارات پیچیده و خیال‌انگیز، و توجه به ظرافت‌ها و لطایف معنوی است.
• سبک هندی: در قرن یازدهم هجری رواج یافت و تا اواخر قرن سیزدهم هجری ادامه داشت. از ویژگی‌های این سبک، استفاده از صنایع ادبی غلوآمیز، توجه به ظاهربینی و آرایش‌های لفظی، و مضامین عاشقانه و عارفانه است.
• سبک بازگشت: در اواخر قرن سیزدهم هجری رواج یافت و شاعران این سبک به تقلید از سبک خراسانی پرداختند. از ویژگی‌های این سبک، سادگی و روانی زبان، استفاده از تشبیهات و استعارات عینی و ملموس، و مضامین اخلاقی و اجتماعی است.
• سبک شعر نو: از اواخر قرن نوزدهم هجری شمسی با نیما یوشیج آغاز شد و تا به امروز ادامه دارد. از ویژگی‌های این سبک، عدم پایبندی به قواعد عروضی، استفاده از زبان ساده و محاوره‌ای، و توجه به نوآوری و خلاقیت در فرم و محتوا است.

نکته: این دسته‌بندی‌ها کلی هستند و ممکن است برخی از اشعار در چند دسته جای بگیرند.

قصیده

قصیده یکی از کهن‌ترین و بلندترین قالب‌های شعر فارسی است. این قالب، از ابیات متعددی (حداقل 15 بیت) تشکیل شده است و در آن، مصراع اول با تمام مصراع‌های زوج هم‌قافیه است.

ساختار قصیده:

• تعداد ابیات: قصیده معمولاً حداقل 15 بیت دارد و تعداد ابیات آن می‌تواند تا صدها بیت نیز برسد.
• قافیه: در قصیده، مصراع اول با تمام مصراع‌های زوج هم‌قافیه است. به این معنی که اگر قافیه بیت اول “آ” باشد، قافیه تمام بیت‌های زوج نیز “آ” خواهد بود.
• ردیف: ردیف در قصیده اختیاری است، اما اگر وجود داشته باشد، در تمام ابیات به یک شکل تکرار می‌شود.
• بیت مطلع: اولین بیت قصیده را بیت مطلع می‌گویند. مطلع قصیده باید زیبا و گیرا باشد تا توجه خواننده را جلب کند.
• مصرع قصیده: به هر سطر از شعر، مصرع می‌گویند. در قصیده، هر بیت از دو مصرع تشکیل شده است.
• مضمون قصیده: قصیده می‌تواند در مورد موضوعات مختلفی مانند مدح، هجو، وصف، تعلیم و… سروده شود.
• اجزای قصیده: قصیده از بخش‌های مختلفی مانند مطلع، مقدمه، نسیب، تشبیب، تخلص، مدح، دعا و مقطع تشکیل شده است.

نمونه قصیده:

سعدیدر مدح خداوند سروده است:

ای بنده پرور خدای مهربان رزاق عالم، خالق هستی جهان

ای واجب الوجود و قدیم و واحد بی اول و آخر، بقا و فنا

ای رازق و معبود و مقصود و مطلوب ای غافر و ستار و حلیم و رحمان

ای خالق کل و مالک کل و رازق کل ای رافع و خافض و قادر و توان

سعدی به خاک درگهت افتاده گفت ای پادشاه جمله جمادات و جان

نکات:

• قصیده از نظر محتوا، تنوع بسیار زیادی دارد و شاعران از آن برای بیان مضامین مختلف استفاده می‌کنند.
• قصیده در طول تاریخ تحولات و دگرگونی‌های بسیاری را از سر گذرانده است، اما همچنان یکی از قالب‌های مهم شعر فارسی باقی مانده است.
• شاعران بزرگی مانند رودکی، فردوسی، انوری، خاقانی و نظامی، قصیده‌های ماندگاری سروده‌اند.

مثنوی

مثنوی یکی از قالب‌های مشهور شعر فارسی است که در آن، هر بیت قافیه‌ای جداگانه دارد و به همین دلیل به آن مثنوی (دو تا دو تا) گفته می‌شود.

ساختار مثنوی:

• تعداد ابیات: مثنوی حداقل دو بیت دارد و حداکثری برای آن وجود ندارد. برخی از مثنوی‌ها مانند شاهنامه فردوسی، هزاران بیت دارند.
• قافیه: در مثنوی، هر بیت قافیه‌ای جداگانه دارد. به این معنی که قافیه بیت اول با بیت دوم فرق می‌کند و قافیه هیچ بیتی با بیت دیگر تکرار نمی‌شود.
• ردیف: ردیف در مثنوی اختیاری است، اما اگر وجود داشته باشد، در تمام ابیات به یک شکل تکرار می‌شود.
• مصرع مثنوی: به هر سطر از شعر، مصرع می‌گویند. در مثنوی، هر بیت از دو مصرع تشکیل شده است.
• مضمون مثنوی: مثنوی می‌تواند در مورد موضوعات مختلفی مانند داستان، تاریخ، فلسفه، عرفان و… سروده شود.
• وزن مثنوی: مثنوی در وزن‌های مختلف عروضی سروده می‌شود، اما رایج‌ترین اوزان مثنوی، “فعولن فعولن فعولن فعول” و “مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل” است.

نمونه مثنوی:

مولانا در مثنوی معنوی سروده است:

بشنو از نی چون حکایت می کند از جدایی ها شکایت می کند

کز نیستان مرا ببریدند در نفیرم مرد و زن نالیدند

نکات:

• مثنوی قالبی مناسب برای سرودن داستان‌های بلند و حماسی است.
• شاعران بزرگی مانند فردوسی، مولانا، نظامی و عطار، مثنوی‌های ماندگاری سروده‌اند.
• مثنوی در طول تاریخ تحولات و دگرگونی‌های بسیاری را از سر گذرانده است، اما همچنان یکی از قالب‌های مهم شعر فارسی باقی مانده است.

رباعی

رباعی یکی از قالب‌های مشهور و محبوب شعر فارسی است که از چهار بیت تشکیل شده است. در رباعی، مصراع اول، دوم و چهارم هم‌قافیه هستند و قافیه مصراع سوم اختیاری است.

ساختار رباعی:

• تعداد ابیات: رباعی از 4 بیت تشکیل شده است.
• قافیه: در رباعی، مصراع اول، دوم و چهارم هم‌قافیه هستند. به این معنی که اگر قافیه بیت اول “آ” باشد، قافیه بیت دوم و چهارم نیز “آ” خواهد بود.
• ردیف: ردیف در رباعی اختیاری است، اما اگر وجود داشته باشد، در تمام ابیات به یک شکل تکرار می‌شود.
• مصرع رباعی: به هر سطر از شعر، مصرع می‌گویند. در رباعی، هر بیت از دو مصرع تشکیل شده است.
• مضمون رباعی: رباعی می‌تواند در مورد موضوعات مختلفی مانند عشق، عرفان، فلسفه، طنز و… سروده شود.
• وزن رباعی: رباعی در وزن‌های مختلف عروضی سروده می‌شود، اما رایج‌ترین وزن رباعی، “لا حول و لا قوة الا بالله” است.

نمونه رباعی:

خیام در وصف بهار سروده است:

از گردش چرخ فلک، گردون پیر هر روز بر ما نو زند تحریر

تا گردش کند چرخ بازیگر هر روز نو دارد جهان را پیر

نکات:

• رباعی از نظر محتوا، تنوع بسیار زیادی دارد و شاعران از آن برای بیان مضامین مختلف استفاده می‌کنند.
• رباعی قالبی مناسب برای سرودن اشعار کوتاه و فشرده است.
• شاعران بزرگی مانند خیام، عطار، مولانا و حافظ، رباعیات ماندگاری سروده‌اند.
• رباعی در طول تاریخ تحولات و دگرگونی‌های بسیاری را از سر گذرانده است، اما همچنان یکی از قالب‌های محبوب شعر فارسی باقی مانده است.

مفردات

مفردات یکی از قالب‌های کم‌کاربرد شعر فارسی است که از یک بیت تشکیل شده است. در مفردات، مصراع اول و دوم هم‌قافیه هستند.

ساختار مفردات:

• تعداد ابیات: مفردات فقط از یک بیت تشکیل شده است.
• قافیه: در مفردات، مصراع اول و دوم هم‌قافیه هستند. به این معنی که اگر قافیه بیت اول “آ” باشد، قافیه بیت دوم نیز “آ” خواهد بود.
• ردیف: ردیف در مفردات اختیاری است، اما اگر وجود داشته باشد، در بیت تکرار می‌شود.
• مصرع مفردات: به هر سطر از شعر، مصرع می‌گویند. در مفردات، هر بیت از دو مصرع تشکیل شده است.
• مضمون مفردات: مفردات می‌تواند در مورد موضوعات مختلفی مانند عشق، عرفان، فلسفه، طنز و… سروده شود.
• وزن مفردات: مفردات در وزن‌های مختلف عروضی سروده می‌شود، اما رایج‌ترین وزن مفردات، “لا حول و لا قوة الا بالله” است.

نمونه مفردات:

حافظ در وصف بهار سروده است:

بوی گل و نغمه بلبل در نیستان چه خوش است این همه در بزم یاران

نکات:

• مفرداتقالبی مناسب برای سرودن اشعار کوتاه و فشرده است.
• از مفردات بیشتر برای سرودن بیت‌های ترجیع‌بند و ترکیب‌بند استفاده می‌شود.
• شاعران بزرگی مانند حافظ، سعدی و مولانا، مفردات ماندگاری سروده‌اند.