دستور زبان فارسی چیست؟

آموزش دستورات زبان فارسی : دستور زبان فارسی مجموعه‌ای از قواعد و قوانینی است که نحوه صحیح نوشتن و صحبت کردن به زبان فارسی را تعیین می‌کند. این قواعد شامل مواردی مانند:

• ساختار واژه‌ها: شامل شناخت اجزای تشکیل‌دهنده واژه‌ها، مانند پیشوند، پسوند، ریشه و شناسه، و همچنین قواعد مربوط به جمع و مفرد، مذکر و مؤنث، و …
• ساختار جمله: شامل شناخت اجزای جمله، مانند نهاد، مسند، مفعول، متمم و … و همچنین قواعد مربوط به نظم و ترتیب کلمات در جمله، علامت‌گذاری و …
• صرف فعل: شامل شناخت زمان، وجه، شخص، و شمار فعل، و همچنین قواعد مربوط به صرف فعل‌های مختلف، مانند فعل‌های معلوم و مجهول، فعل‌های لازم و متعدی، و …
• نحو: شامل شناخت نقش دستوری کلمات در جمله، و همچنین قواعد مربوط به پیوند کلمات و جمله‌ها به یکدیگر.
• املا: شامل قواعد مربوط به نوشتن صحیح کلمات فارسی، مانند استفاده از حروف و علائم نگارشی.

آشنایی با دستور زبان فارسی برای هر فارسی‌زبانی ضروری است، زیرا به او کمک می‌کند تا به طور صحیح و روان به زبان خود صحبت کند و بنویسد. همچنین، دستور زبان فارسی ابزاری قدرتمند برای درک و تحلیل متون ادبی و علمی فارسی است.

منابعی برای یادگیری دستور زبان فارسی:

• کتاب‌های دستور زبان فارسی: کتاب‌های متعددی در مورد دستور زبان فارسی در بازار موجود است. برخی از کتاب‌های مشهور در این زمینه عبارتند از:
  • دستور زبان فارسی پنج استاد (غریب، بهار، فروزانفر، یاسمی، همایی)
  • دستور زبان فارسی عمادالدین خرمشاهی
  • دستور نو فارسی حسن عمیدی

مدل های دستور زبان فارسی

دستور زبان فارسی را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:

1. دستور زبان سنتی:

این نوع دستور زبان بر اساس قواعد و آرای نحویون و ادیبان فارسی در طول تاریخ تدوین شده است. دستور زبان سنتی بر پایه متون کهن فارسی، به خصوص متون ادبی، بنا شده است و به دنبال تبیین قواعد حاکم بر این متون است.

از جمله ویژگی‌های دستور زبان سنتی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تکییه بر متون کهن: دستور زبان سنتی بر پایه متون کهن فارسی، به خصوص متون ادبی، بنا شده است و به دنبال تبیین قواعد حاکم بر این متون است.
• تمرکز بر زبان نوشتاری: دستور زبان سنتی بیشتر به زبان نوشتاری توجه دارد تا زبان گفتاری.
• وجود قواعد پیچیده: دستور زبان سنتی دارای قواعد پیچیده‌ای است که یادگیری آن دشوار است.

2. دستور زبان نو:

دستور زبان نو در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی در ایران شکل گرفت. این نوع دستور زبان بر اساس زبان فارسی معاصر، به خصوص زبان گفتاری، بنا شده است و به دنبال تبیین قواعد حاکم بر این زبان است.

از جمله ویژگی‌های دستور زبان نو می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تکییه بر زبان معاصر: دستور زبان نو بر پایه زبان فارسی معاصر، به خصوص زبان گفتاری، بنا شده است و به دنبال تبیین قواعد حاکم بر این زبان است.
• تمرکز بر زبان گفتاری و نوشتاری: دستور زبان نو به زبان گفتاری و نوشتاری به طور مساوی توجه دارد.
• وجود قواعد ساده‌تر: دستور زبان نو دارای قواعد ساده‌تری نسبت به دستور زبان سنتی است و یادگیری آن آسان‌تر است.

علاوه بر این دو دسته کلی، انواع دیگری از دستور زبان فارسی نیز وجود دارد، از جمله:

• دستور زبان زایشی: این نوع دستور زبان به دنبال تبیین ساختار عمیق زبان فارسی است.
• دستور زبان نقش‌گرا: این نوع دستور زبان به نقش کلمات در جمله توجه دارد.
• دستور زبان کاربردی: این نوع دستور زبان به نحوه استفاده از زبان فارسی در موقعیت‌های مختلف می‌پردازد.

انتخاب نوع دستور زبان مناسب برای مطالعه به نیازها و اهداف شما بستگی دارد. اگر به دنبال یادگیری قواعد سنتی زبان فارسی هستید، دستور زبان سنتی انتخاب مناسبی است. اما اگر به دنبال یادگیری زبان فارسی معاصر هستید، دستور زبان نو را انتخاب کنید.

کنایه

کنایه در لغت به معنای پوشیده سخن گفتن است و در اصطلاح ادبی به سخنی گفته می‌شود که دارای دو معنی قریب و بعید باشد، و این دو معنی لازم و ملزوم یکدیگر باشند. به عبارت دیگر، کنایه نوعی از مجاز است که در آن یک لفظ یا عبارت به جای لفظ یا عبارتی دیگر به کار می‌رود، به گونه‌ای که معنای اصلی آن مراد نباشد، بلکه معنای ثانوی و مجازی آن مورد نظر باشد.

انواع کنایه:

کنایات را می‌توان بر اساس نوع رابطه بین لفظ و معنی به دو دسته کلی تقسیم کرد:

1. کنایه استعاری:

در این نوع کنایه، لفظ به جای معنی حقیقی خود، به یک معنی مجازی و استعاری به کار می‌رود. رابطه بین لفظ و معنی مجازی در این نوع کنایه، شباهت و همانندی است.

مثال:

• سر بر خاک نهادن: کنایه از مردن است. در این کنایه، لفظ “سر بر خاک نهادن” به جای معنی حقیقی خود (قرار دادن سر روی خاک) به کار می‌رود و معنای مجازی آن (مردن) مراد گوینده است.

2. کنایه تعلیمی:

در این نوع کنایه، لفظ به جای معنی حقیقی خود، به یک معنی مجازی و تعلیمی به کار می‌رود. رابطه بین لفظ و معنی مجازی در این نوع کنایه، علیت و سببیت است.

مثال:

• دست به دعا برداشتن: کنایه از درخواست و التماس کردن است. در این کنایه، لفظ “دست به دعا برداشتن” به جای معنی حقیقی خود (بالا بردن دست برای دعا کردن) به کار می‌رود و معنای مجازی آن (درخواست و التماس کردن) مراد گوینده است.

کاربرد کنایه:

کنایات از جمله آرایه‌های ادبی پرکاربرد در زبان فارسی هستند و به سخن زیبایی و ظرافت می‌بخشند. همچنین، کنایات می‌توانند مفاهیم پیچیده را به صورت ساده و قابل فهم بیان کنند.

مثال:

• از این نان و آب نگذشته است: کنایه از جوان و خام بودن است.
• زبان در کام کشیدن: کنایه از سکوت کردن است.
• گوش به حرف کسی ندادن: کنایه از اطاعت نکردن است.
• سر از پا نشناختن: کنایه از شادمانی و غرق شدن در لذت است.
• دماغ به ترش کردن: کنایه از ناراضی بودن است.

نکات:

• درک معنای کنایات به دانش و شناخت کافی از زبان و فرهنگ نیاز دارد.
• برخی از کنایات در زبان‌های دیگر نیز وجود دارند، اما ممکن است معنای آنها کمی متفاوت باشد.
• در زبان فارسی، از اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های زیادی نیز استفاده می‌شود که در واقع نوعی کنایه به شمار می‌روند.

ضمیر

در دستور زبان فارسی، ضمیر کلمه‌ای است که به جای اسم به کار می‌رود و از تکرار آن جلوگیری می‌کند. ضمایر بر اساس نقش و کارکردشان در جمله به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند:

1. ضمایر شخصی:

این نوع ضمایر برای اشاره به اشخاص به کار می‌روند و به دو دسته مفرد و جمع تقسیم می‌شوند.

ضمایر شخصی مفرد:

• من: اول شخص مفرد، فاعلی
• مرا: اول شخص مفرد، مفعولی
• م: اول شخص مفرد، اضافه ای
• تو: دوم شخص مفرد، فاعلی
• ترا: دوم شخص مفرد، مفعولی
• ت: دوم شخص مفرد، اضافه ای
• او: سوم شخص مفرد، فاعلی
• او را: سوم شخص مفرد، مفعولی
• ش: سوم شخص مفرد، اضافه ای

ضمایر شخصی جمع:

• ما: اول شخص جمع، فاعلی
• مارا: اول شخص جمع، مفعولی
• مان: اول شخص جمع، اضافه ای
• شما: دوم شخص جمع، فاعلی
• شما را: دوم شخص جمع، مفعولی
• تان: دوم شخص جمع، اضافه ای
• ایشان: سوم شخص جمع، فاعلی
• ایشان را: سوم شخص جمع، مفعولی
• شان: سوم شخص جمع، اضافه ای

2. ضمایر مشترک:

این نوع ضمایر برای اشاره به اشخاص یا اشیاء به کار می‌روند و می‌توانند در هر سه شخص (اول، دوم و سوم) به کار برده شوند. ضمایر مشترک عبارتند از:

• خود: مفرد و جمع
• خویشتن: مفرد و جمع

3. ضمایر اشاره:

این نوع ضمایر برای اشاره به اشیاء یا اشخاص به کار می‌روند و بر اساس نزدیکی یا دوری به سه دسته تقسیم می‌شوند:

• ضمایر اشاره نزدیک: این ضمایر برای اشاره به اشیاء یا اشخاصی به کار می‌روند که به گوینده نزدیک هستند.
  • این: مفرد مذکر و مؤنث
  • اینها: جمع مذکر و مؤنث
• ضمایر اشاره دور: این ضمایر برای اشاره به اشیاء یا اشخاصی به کار می‌روند که به گوینده دور هستند.
  • آن: مفرد مذکر و مؤنث
  • آنها: جمع مذکر و مؤنث
• ضمایر اشاره غیرمعین: این ضمایر برای اشاره به اشیاء یا اشخاصی به کار می‌روند که مکان یا هویت آنها به طور دقیق مشخص نیست.
  • چنین: مفرد مذکر و مؤنث
  • چنان: مفرد مذکر و مؤنث
  • چنینان: جمع مذکر و مؤنث
  • چنانان: جمع مذکر و مؤنث

4. ضمایر پرسشی:

این نوع ضمایر برای پرسش درباره نوع، چگونگی، یا مقدار چیزی به کار می‌روند.

• چه: برای پرسش درباره نوع یا ماهیت چیزی
• کدام: برای پرسش درباره انتخاب بین دو یا چند چیز
• کجا: برای پرسش درباره مکان
• کی: برای پرسش درباره زمان
• چگونه: برای پرسش درباره چگونگی انجام کاری
• چطور: برای پرسش درباره چگونگی انجام کاری (مترادف با “چگونه”)
• چند: برای پرسش درباره تعداد
• چندم: برای پرسش درباره ترتیب

5. ضمایر مبهم:

این نوع ضمایر برای اشاره به چیزی به کار می‌روند که هویت آن به طور دقیق مشخص نیست. ضمایر مبهم عبارتند از:

• کسی: مفرد
• کسانی: جمع
• چیزی: مفرد
• چیزهایی: جمع

6. ضمایر تعجبی:

این نوع ضمایر برای بیان تعجب و شگفتی به کار می‌روند. ضمایر تعجبی عبارتند از:

• چه: مفرد
• چه ها: جمع
• چه قدر: برای پرسش درباره مقدار
• تا به چه حد: برای پرسش درباره مقدار

نکات:

• ضمایر را می‌توان قبل یا بعد از موصوف آورد.
• ضمایر را می‌توان به تنهایی یا به همراه دیگر صفات به کار برد.

قید

قید کلمه‌ای است که در زبان فارسی برای بیان چگونگی، زمان، مکان، مقدار و یا چگونگی انجام فعلی به کار می‌رود. قیدها معمولاً بعد از فعل به کار می‌روند، اما می‌توانند قبل از فعل یا در جمله به کار برده شوند.

انواع قید:

قیدها را می‌توان بر اساس معنای آنها به دسته‌های مختلفی تقسیم کرد، از جمله:

• قید زمان: برای بیان زمان انجام فعل به کار می‌رود. مانند: دیروز، امروز، فردا، همیشه، گاهی، هرگز، صبح، ظهر، شب، …

مثال:

• من دیروز به سینما رفتم.

• او هر روز صبح زود ورزش می‌کند.

• قید مکان: برای بیان مکان انجام فعل به کار می‌رود. مانند: اینجا، آنجا، دور، نزدیک، بالا، پایین، داخل، خارج، …

مثال:

• کتاب روی میز است.

• آنها در خانه هستند.

• قید چگونگی: برای بیان چگونگی انجام فعل به کار می‌رود. مانند: خوب، بد، آهسته، تند، سریع، با دقت، با ظرافت، …

مثال:

• او با دقت کارش را انجام می‌دهد.

• آنها آهسته راه می‌رفتند.

• قید مقدار: برای بیان مقدار انجام فعل به کار می‌رود. مانند: زیاد، کم، خیلی، بسیار، اندکی، کمی، …

مثال:

• من زیاد کتاب می‌خوانم.

• او کمی ناراحت است.

• قید تعجبی: برای بیان تعجب و شگفتی به کار می‌رود. مانند: چه، چقدر، ناگهان، …

مثال:

• چه منظوری داری؟

• چه قدر زیبا است!

• قید استفهامی: برای پرسش درباره چگونگی، زمان، مکان، مقدار و یا چگونگی انجام فعلی به کار می‌رود. مانند: چگونه، کی، کجا، چقدر، …

مثال:

• چگونه این کار را انجام دادی؟
• کی به مدرسه می‌روی؟

نکات:

• قیدها را می‌توان قبل یا بعد از فعل به کار برد.
• قیدها را می‌توان به تنهایی یا به همراه دیگر صفات به کار برد.
• در زبان فارسی، از برخی صفات به عنوان قید نیز استفاده می‌شود. مانند: سریع، تند، آرام، …
• قیدها نقش مستقلی در جمله ندارند و معمولاً وابسته به فعل هستند.